Obowiązki i prawa radnego

Najogólniej, podstawowe obowiązki radnego określone zostały w rotach ślubowania radnego. Roty te jednak w odmienny sposób ujmują obowiązki radnego gminy i radnego powiatu lub województwa. Radny gminy zobowiązuje się do działania w interesie lokalnym, tj. „pracować dla dobra  i pomyślności gminy, działać zawsze zgodnie z prawem oraz z interesami gminy i jej mieszkańców, godnie reprezentować swoich wyborców, troszczyć się o ich sprawy oraz nie szczędzić sił dla wykonywania zadań gminy. W przypadku ślubowania radnego powiatu lub województwa interes lokalny lub regionalny ujęty został jako jeden z wymiarów interesu publicznego, na rzecz którego zobowiązuje się działać radny. Winien on zatem „rzetelnie i sumiennie wykonywać obowiązki Narodu Polskiego, strzec suwerenności i interesów Państwa Polskiego, czynić wszystko dla pomyślności Ojczyzny, wspólnoty samorządowej i dobra obywateli, przestrzegać Konstytucji i innych praw Rzeczpospolitej Polskiej”. W przypadku województwa podkreśla to dodatkowo przepis art. 23 ust. 1 ustawy o samorządzie województwa, w myśl którego radny województwa nie jest związany instrukcjami wyborców i w swojej działalności jest obowiązany kierować się zarówno interesami państwa, jak i wojewódzkiej wspólnoty samorządowej.
Wśród obowiązków radnego, przewidzianych przez ustawy ustrojowe, można wyodrębnić dwie kategorie: a) wynikające z jego funkcji w radzie i jej organach, b) związane z jego pozycją jak „łącznika” między wyborcami i ich organizacjami a radą. Radny jest obowiązany brać udział w pracach organów samorządu oraz w przypadku radnego gminy – instytucji samorządowych, a w pozostałych przypadkach – samorządowych jednostek organizacyjnych, do których został wybrany lub desygnowany. Warto jednak zauważyć, że nie ma prawnych możliwości pozbawienia radnego mandatu z powodu niewłaściwego wykonywania przez niego swoich obowiązków. Jedyną sankcją może być odwołanie radnego przez radę ze składu organów lub struktur, do których został powołany.
Mandatu radnego województwa nie można łączyć z mandatem radnego powiatu i radnego gminy. Mandatu radnego powiatu nie można łączy z: mandatem radnego gminy i radnego województwa, członkostwem w organach samorządu gminy i województwa, zatrudnieniem w administracji rządowej, mandatem posła i senatora. Radny lub członek zarządu nie może być również członkiem samorządowego kolegium odwoławczego, członkiem kolegium regionalnej izby obrachunkowej.
Do radnego stosuje się również przepisy o ograniczeniu prowadzenia działalności przez osoby pełniące funkcje publiczne. Radni nie mogą prowadzić działalności gospodarczej na własny rachunek lub wspólnie z innymi osobami z wykorzystaniem mienia komunalnego, a także zarządzać taką działalnością lub być przedstawicielem czy pełnomocnikiem w prowadzeniu takiej działalności. Nie mogą też być m.in. członkami władz zarządzających lub kontrolnych i rewizyjnych ani pełnomocnikami handlowymi spółek prawa handlowego z udziałem komunalnych osób prawnych, ani posiadać pakietu większego niż 10% udziałów lub akcji.
Radny nie może też wchodzić w stosunki cywilnoprawne w sprawach majątkowych z jednostką samorządu terytorialnego lub samorządowymi jednostkami organizacyjnymi.
Z radnym nie może być nawiązany stosunek pracy w urzędzie jednostki samorządu terytorialnego, w której radny uzyskał mandat. Dotyczy to również kierowników samorządowych jednostek organizacyjnych natomiast nie dotyczy radnych wybranych do zarządu, z którymi stosunek pracy nawiązany jest na podstawie wyboru.
Pracodawca ma obowiązek zwalniać radnego od pracy zawodowej w celu umożliwienia mu brania udziału w pracach rady i jej komisji oraz zarządu. Rozwiązanie z radnym stosunku pracy wymaga uprzedniej zgody rady, której radny jest członkiem.
Radnemu przysługuję diety oraz zwrot kosztów podróży służbowych, których wysokość ustala właściwa rada, ale w odniesieniu do radnych powiatowych i województwa maksymalną wysokość diet ustala w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw administracji.
W związku z wykonywaniem mandatu radny korzysta z ochrony prawnej przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych, co oznacza że dotyczy go szczególna ochrona przewidziana w kodeksie karnym, przewidująca m.in. kary za naruszenie jego nietykalności cielesnej, czynną napaść i znieważenie.